Η επικονίαση αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της παγκόσμιας φυτικής παραγωγής. Ανάμεσα σε όλους τους παράγοντες που διαμορφώνουν τη γεωργική απόδοση, η μεταφορά της γύρης από άνθος σε άνθος είναι εκείνη που καθορίζει τη δυνατότητα των καλλιεργειών να καρποφορήσουν και να αποδώσουν. Στο κέντρο αυτού του αόρατου αλλά κρίσιμου μηχανισμού βρίσκεται η ευρωπαϊκή μέλισσα (Apis mellifera L.), ο επικονιαστής με τη μεγαλύτερη οικονομική αξία σε παγκόσμια κλίμακα.
Η συμβολή των μελισσών στη γεωργική παραγωγή υπερβαίνει κάθε άλλο παραγωγικό συντελεστή, ενώ παράλληλα στηρίζει τη διατήρηση της άγριας βλάστησης των φυσικών βοσκοτόπων, από την οποία εξαρτώνται πολλά εκτρεφόμενα ζώα. Η οικονομική αξία της επικονίασης παγκοσμίως εκτιμάται μεταξύ 235 και 577 δισεκατομμυρίων δολαρίων ετησίως, επιβεβαιώνοντας τη βαρύτητα των μελισσών όχι μόνο στη γεωργία αλλά και στην επισιτιστική ασφάλεια.
Η επικονίαση ως κινητήριος δύναμη της γεωργίας
Η επικονίαση περιγράφει τη μεταφορά της γύρης από τους ανθήρες στα στίγματα των ανθέων, μια διαδικασία που μπορεί να γίνει μέσω ανέμου, αλλά για τα εντομόφιλα φυτά απαιτείται η συμβολή εντόμων. Τα άνθη αυτών των φυτών διαθέτουν μορφολογικά χαρακτηριστικά που προσελκύουν τα έντομα, ενώ η γύρη τους είναι βαριά και κολλώδης, ικανή να προσκολλάται στις τρίχες των μελισσών καθώς αυτές συλλέγουν νέκταρ και γύρη. Με αυτό τον τρόπο, κάθε μέλισσα που επισκέπτεται χιλιάδες γυρεόκοκκους μεταφέρει το πιο πολύτιμο «φορτίο» στο επόμενο άνθος, εξασφαλίζοντας τη συνέχιση του κύκλου της παραγωγής.
Ορισμένες ποικιλίες, μάλιστα, είναι αυτόστειρες και επικονιάζονται μόνο όταν η γύρη προέρχεται από διαφορετικές ποικιλίες του ίδιου είδους, κάνοντας τον ρόλο των μελισσών ακόμη πιο καθοριστικό. Παράλληλα, οι μελισσοβοσκές, γνωστές για την πλούσια και ποιοτική γύρη που προσφέρουν, συμβάλλουν αποφασιστικά στη θωράκιση των μελισσιών απέναντι σε ασθένειες, ειδικά σε παθογόνα που εξασθενίζουν το ανοσοποιητικό τους σύστημα.
Τα οικονομικά της επικονίασης σε παγκόσμιο επίπεδο
Σε χώρες με ιδιαίτερα ανεπτυγμένη εμπορική γεωργία, όπως οι Η.Π.Α., οι παραγωγοί καταβάλλουν σημαντικά ποσά για την ενοικίαση κυψελών, ώστε να εξασφαλίσουν την επικονίαση των καλλιεργειών τους. Οι υπηρεσίες αυτές υποστηρίζουν την παραγωγή 90–130 καλλιεργειών, οι οποίες αντιπροσωπεύουν περίπου το ένα τρίτο της διατροφής της χώρας. Σύμφωνα με διαθέσιμα στοιχεία του 2012, τα ακαθάριστα έσοδα από τις υπηρεσίες επικονίασης ανήλθαν στα 655,6 εκατομμύρια δολάρια, αναδεικνύοντας το οικονομικό βάρος του κλάδου. Συνολικά, η αξία των μελισσών —αν συνυπολογιστούν οι υπηρεσίες επικονίασης και η παραγωγή μελιού— εκτιμάται στα 15 δισεκατομμύρια δολάρια στις Η.Π.Α. και στα 19 δισεκατομμύρια στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μόνο στην Ε.Ε., οι επικονιαστές συμβάλλουν με 22 δισεκατομμύρια ευρώ στη γεωργική παραγωγή κάθε χρόνο.
Η ελληνική πραγματικότητα
Στην Ελλάδα, ο κορμός της επαγγελματικής μελισσοκομίας είναι νομαδικός. Οι μελισσοκόμοι μετακινούν τα μελίσσια τους ανάλογα με τις ανθοφορίες, προκειμένου να εξασφαλίσουν την ανάπτυξη των σμηνών και, συχνά, την παραγωγή μελιού. Οι διαθέσιμες οικονομικές ενισχύσεις για τη διευκόλυνση των μετακινήσεων καλύπτουν μόνο ένα μικρό μέρος του συνολικού κόστους, αφήνοντας τους παραγωγούς αντιμέτωπους με σημαντικές δαπάνες σε καύσιμα και φθορά εξοπλισμού.
Η επιτυχία της επικονίασης μπορεί να αξιολογηθεί τόσο από τον αριθμό των μελισσών που επιστρέφουν στην κυψέλη με γύρη όσο και από την παρουσία τους στα άνθη κατά τη διάρκεια της ανθοφορίας. Όταν οι επισκέψεις είναι περιορισμένες, η ενίσχυση της καλλιέργειας με επιπλέον κυψέλες είναι απαραίτητη για να επιτευχθεί η επιθυμητή καρπόδεση. Τα ποσοστά των ανθέων που χρειάζονται γονιμοποίηση για ικανοποιητική παραγωγή διαφέρουν σημαντικά ανά είδος· για παράδειγμα, στην ελιά αρκεί η γονιμοποίηση του 1–5% των ανθέων, ενώ στα ακτινίδια απαιτείται να γονιμοποιηθεί έως και το 90% των ανθέων — στοιχείο που δείχνει πόσο κρίσιμος είναι ο ρόλος της μέλισσας σε κάθε καλλιέργεια.
Οφέλη και προτεινόμενος αριθμός κυψελών ανά καλλιέργεια
Τα οφέλη από τη δράση των μελισσών στην επικονίαση αποτυπώνονται τόσο στην ποσότητα όσο και στην ποιότητα της παραγωγής. Σε δενδρώδεις καλλιέργειες, κηπευτικά, μούρα και ψυχανθή, παρατηρείται αύξηση της καρπόδεσης, βελτίωση του μεγέθους και του σχήματος των καρπών, μεγαλύτερος αριθμός σπόρων και υψηλότερη περιεκτικότητα σε λάδι, ενώ στο βαμβάκι βελτιώνεται και η ποιότητα των ινών. Στις καλλιέργειες σποροπαραγωγής, όπως το καρότο, το σέλινο και το τριφύλλι, η παρουσία των μελισσών είναι καθοριστική για την παραγωγή ικανής ποσότητας σπόρου.
Σε διεθνές επίπεδο, υπάρχουν συγκεκριμένες ενδείξεις για τον αριθμό των κυψελών που απαιτούνται ανά καλλιέργεια και έκταση. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, στην ακτινιδιά προτείνονται 5–8 κυψέλες ανά 10 στρέμματα, στην αμυγδαλιά 5–10, στα εσπεριδοειδή 2–10 και στον ηλίανθο 4–5. Για καλλιέργειες όπως η αχλαδιά, η βερικοκιά, η δαμασκηνιά, η μηλιά και η κερασιά, οι ανάγκες διαφοροποιούνται ανάλογα με τη δυναμική της ποικιλίας και τη διάρκεια της ανθοφορίας. Στη σποροπαραγωγή, οι απαιτήσεις είναι συνήθως ακόμη υψηλότερες, όπως στα κρεμμύδια, όπου χρειάζονται 15–30 κυψέλες ανά 10 στρέμματα, και στο ραπανάκι, όπου απαιτούνται 15–17 κυψέλες. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο προτεινόμενος αριθμός κυψελών δεν αφορά αγορά εξοπλισμού από τον παραγωγό, αλλά τον αριθμό των μελισσιών που είναι απαραίτητος ώστε να επικονιαστεί σωστά η καλλιέργεια και να τοποθετηθεί ενδεικτικά στο χωράφι — συνήθως μέσω συμφωνίας με επαγγελματίες μελισσοκόμους, οι οποίοι μεταφέρουν τα μελίσσια τους για την περίοδο της ανθοφορίας.
Φυτοπροστασία: Μια κρίσιμη παράμετρος για την επιβίωση των μελισσών
Η συζήτηση γύρω από την προστασία των μελισσών έχει ενταθεί τα τελευταία χρόνια, καθώς οι πληθυσμοί τους απειλούνται από νέους εχθρούς και ασθένειες, την απώλεια οικοτόπων, την τοξικότητα πολλών εντομοκτόνων και τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Η Ευρωπαϊκή Εβδομάδα για τις Μέλισσες και την Επικονίαση, που διοργανώνεται ετησίως στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αναδεικνύει αυτή την αυξανόμενη ανησυχία και προωθεί δράσεις προστασίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Οι παραγωγοί γεωργικών προϊόντων οφείλουν να αναγνωρίσουν ότι η παραγωγή τους εξαρτάται από την παρουσία υγιών μελισσών. Η τήρηση των οδηγιών χρήσης φυτοπροστατευτικών προϊόντων, η επιλογή λιγότερο τοξικών σκευασμάτων και η αποφυγή ψεκασμών κατά την ανθοφορία αποτελούν βασικές προϋποθέσεις για την προστασία των επικονιαστών. Η έγκαιρη ενημέρωση των μελισσοκόμων πριν από την εφαρμογή ψεκασμών και η χρήση συστημάτων κοινοποίησης, όπως ειδικά έντυπα σε κομβικά σημεία ή εφαρμογές ειδοποίησης μέσω κινητού, ενισχύουν την ασφάλεια των μελισσιών και μειώνουν τον κίνδυνο απωλειών.
Μια Συνεργασία Ζωτικής Σημασίας
Οι μέλισσες δεν είναι απλώς ένας ακόμη σύμμαχος της καλλιέργειας· αποτελούν κεντρικό πυλώνα της γεωργικής παραγωγής. Η διατήρηση υγιών πληθυσμών και η προσεκτική χρήση φυτοπροστατευτικών προϊόντων δεν αφορά μόνο τη μελισσοκομία, αλλά τη βιωσιμότητα της ίδιας της τροφικής αλυσίδας. Σε μια εποχή αυξανόμενων πιέσεων, η συνεργασία ανάμεσα σε καλλιεργητές και μελισσοκόμους παραμένει καθοριστικός παράγοντας ώστε ο κύκλος της επικονίασης να συνεχίσει να στηρίζει τη γεωργία —σήμερα και στο μέλλον.
Πηγή: Γεωργία – Κτηνοτροφία, τεύχος 2/2019. Σ. Μαρνασίδης, Ε. Βερικούκη, Α. Καλαϊτζίδου, Κ. Καζαντζής & Π. Ξαφάκος. «Ανεκτίμητη η αξία των μελισσών στη σύγχρονη γεωργία», σελ. 16–20.
